2ο Μέρος: Ο χώρος ως βιωμένο περιβάλλον

ΔΙΔΑΚΤΡΑ

Αρχική αξία κόστους μαθήματος: 420 €.

Το ποσό αυτό μειώνεται ως ακολούθως:

Χορήγηση ειδικής έκπτωσης 20% στο σύνολο του μαθήματος.

Ποσό πληρωμής μετά την έκπτωση: 336 €

Εφάπαξ Πληρωμή – Early Entry (10%): 302,4 €

Μετά την εξόφληση του συνολικού ποσού, παρέχονται επιπλέον 2 μήνες δωρεάν εκμάθησης, για την πληρέστερη κατανόηση του Μαθήματος. Το κόστος απόκτησης του Πιστοποιητικού Παρακολούθησης μαθημάτων από την εταιρεία ACTA Τεχνοβλαστός Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είναι 99 ευρώ.

2ο Μέρος: Ο χώρος ως βιωμένο περιβάλλον

Χρονική Διάρκεια: 2 Μήνες

Κόστος μαθήματος: 112 €

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ:

Ο ΧΩΡΟΣ ΩΣ ΒΙΩΜΕΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

1. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΠΑΡΞΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ.
2. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΠΑΡΞΗ ΣΤΟ ΔΟΜΗΜΕΝΟ ΧΩΡΟ.
3. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΥΠΑΡΞΗ ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΧΩΡΟ.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Μιλώντας για το σύγχρονο αστικό χώρο όλες οι εκφράσεις, από τις πιο δραματικές ως τις πιο εφιαλτικές, έχουν χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιούνται ακόμα, για να δείξουν πως οι πιο πολύπλοκες και «πολυμήχανες» κατασκευές της ανθρώπινης νόησης και της ανθρώπινης κοινωνικής δραστηριότητας, οι πόλεις, έχουν πεθάνει. Με τα πιο ζοφερά χρώματα διαλαλείται και περιγράφεται από όλα σχεδόν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η καθημερινή οδύσσεια επιβίωσης των κατοίκων αυτής της γης, που ζουν κι εργάζονται σε χώρους αστικούς, σε πόλεις εφιαλτικές, σε πόλεις ανθρωποκτόνες, πόλεις – τέρατα.

Αν πιστέψει κανείς όσα ακούει, βλέπει και ζει, ο χώρος αναφοράς του μεγαλύτερου ποσοστού της ανθρωπότητας, ο αστικός χώρος, μοιάζει να είναι σήμερα στην πλειονότητά του ένας ανοίκειος, άφιλος, ένας εχθρικός χώρος. Είναι πράγματι έτσι; Κι αν είναι, πώς και γιατί προέκυψε, πώς οργανώθηκε και πώς μεταλλάχθηκε, ώστε από χώρος εξέλιξης και ανάπτυξης της ανθρώπινης δημιουργικότητας, χώρος απελευθέρωσής της από τη «βαρβαρότητα», χώρος δηλαδή ελευθερίας, να μετατραπεί σε χώρο σκλαβιάς, αλλοτρίωσης και αποξένωσης;

Το φαινόμενο του αστισμού είναι πράγματι καθοριστικό για την κοινωνική οργάνωση του χώρου. Ωστόσο, σημαντικά ερωτήματα ανακύπτουν σχετικά με τον προσδιορισμό της φύσης αυτούς του φαινομένου. Ποιο είναι το αντικείμενο, η ενότητα ενός κοινωνιολογικού προβληματισμού σ’ αυτό το επίπεδο;

Η πόλη ως έκφραση μιας γενικότερης κοινωνικής διαδικασίας στο χώρο δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια σειρά αντικειμένων τοποθετημένων σ’ αυτόν σύμφωνα με κάποιο σχέδιο. Οι περισσότεροι συγγραφείς συμφωνούν ότι η πόλη αποτελεί ένα λειτουργικό «όλον» μέσα στο οποίο το κάθε «μέρος» έχει σχέση με όλα τα άλλα. Αν, λοιπόν, ο αστισμός θεωρηθεί ως ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων, που εκφράζουν τους νόμους σύμφωνα με τους οποίους είναι δομημένα τα αστικά φαινόμενα, τότε στο επίπεδο των υποθέσεων τι αντιπροσωπεύει ο αστικός χώρος;

Αποτελεί μια ξεχωριστή δομή με τους δικούς της ιδιαίτερους νόμους και διαδικασίες μετασχηματισμού ή είναι η έκφραση των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής; Αν υποστηρίξουμε την πρώτη υπόθεση, τότε είμαστε υποχρεωμένοι να εξακριβώσουμε τους νόμους του μετασχηματισμού που υπάρχουν στον αστισμό και τις ημιαυτόνομες διαδικασίες που τον δομούν, όπως επίσης και τη σχέση που διαμορφώνει και διατηρεί ο αστισμός με τις άλλες δομές του συνόλου. Αν υιοθετήσουμε τη δεύτερη υπόθεση, τότε πρέπει να ορίσουμε τη διαδικασία μέσα από την οποία ο αστισμός αντλείται από άλλες δομές. Οι παραπάνω υποθέσεις μπορούν να διευκρινιστούν μέσα από τη μελέτη της ιστορίας, καθώς επίσης και από μια λεπτομερή εξέταση του αστισμού στο σύγχρονο κόσμο.

Η πρώτη αστική επανάσταση είδε την κατακρήμνιση μιας αυτόνομης και ξεχωριστής δομής, την οποία μπορούμε να ορίσουμε ως αστική μέσα από ένα ομοιογενές οργανωμένο σχήμα κοινωνικών σχέσεων. Ο μετασχηματισμός από τη συλλογικότητα στην ανακατανομή συνεπαγόταν τη δημιουργία ενός ιεραρχικά δομημένου σχήματος κοινωνικών σχέσεων. Ο Marx το θεώρησε ως την αποκρυστάλλωση της μάχης, με τη μορφή του ανταγωνισμού, ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μια νέα δομή εμφανίστηκε εκεί όπου ποτέ πριν δεν υπήρχε κάτι παρόμοιο. Αυτή η δομή έχει περιορίσει τις δυνάμεις του εσωτερικού μετασχηματισμού και του αυτοέλεγχου. Από το σημείο αυτό και μετά η πόλη πρέπει να θεωρείται ως μια ξεχωριστή ενότητα σε σχέση με τις άλλες δομές. Αλλά τι είδους ενότητα ήταν αυτή και πώς λειτούργησε;

Αρχικά λειτούργησε ως πολιτική, ιδεολογική και στρατιωτική δύναμη, που υποστήριξε ένα συγκεκριμένο μοντέλο παραγωγικών (κοινωνικών) σχέσεων. Η πόλη είχε μικρή σχέση με την ίδια την παραγωγή. Πολλές από τις λειτουργίες της κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής πρέπει να μπουν στην κατηγορία του εποικοδομήματος. Το πρώτο στάδιο του αστισμού, η πολιτική πόλη, ακολουθείται από τα στάδια της εμπορικής και της βιομηχανικής πόλης. Ο μετασχηματισμός από την πολιτική στην εμπορική πόλη μπορεί να ερμηνευθεί ως μια εσωτερική μεταμόρφωση του ίδιου του αστισμού. Η πόλη που λειτουργούσε ακόμη ως πολιτική, ιδεολογική και στρατιωτική δύναμη, έπρεπε να διευρύνει εν μέρει και την εμπορική της λειτουργία, ως αποτέλεσμα των επεκτατικών αναγκών των αστικών πληθυσμών. Έτσι, η πόλη έγινε ο «μεσάζων» μεταξύ των περιοχών της προσφοράς και της ζήτησης μέσα σ’ έναν εντυπωσιακά διευρυμένο χώρο.

Ο ρόλος αυτός προϋπήρχε, αλλά στο εμπορικό στάδιο διευρύνθηκε και κυριάρχησε πάνω στους άλλους. Αντίθετα, ο αστικός μετασχηματισμός που συνέβη με τη βιομηχανική επανάσταση δεν μπορεί να ερμηνευθεί ως εσωτερικός μετασχηματισμός. Το νέο σχήμα αστισμού διαμορφώθηκε έξω από τις προϋπάρχουσες πόλεις κι αργότερα ήρθε να απορροφήσει τις παλαιότερες και πιο παραδοσιακές λειτουργίες της πολιτικής και εμπορικής πόλης. Βάση αυτού του σχήματος ήταν η αναδιοργάνωση των παραγωγικών δυνάμεων, ώστε να εκμεταλλευτούν τη μηχανοποίηση, την τεχνολογική αλλαγή και τις οικονομίες κλίμακας στην παραγωγή.

Ο αστισμός έγινε τόσο σημαντικός στην οργάνωση των παραγωγικών δυνάμεων όσο ήταν πρωτύτερα στις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής. Μέχρι το σημείο αυτό ο αστισμός, αν και κατέχει τους δικούς του νόμους μετασχηματισμού, είναι, τουλάχιστον ως ένα βαθμό, προσκολλημένος στις βασικές αρχές οργάνωσης του χώρου. Ο χαρακτηριστικός ρόλος που παίζει ο χώρος και στην οργάνωση της παραγωγής αλλά και στη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων εκφράζεται στην αστική δομή. Ωστόσο ο αστισμός δεν είναι απλά μια δομή, που κάποτε δημιουργήθηκε, επηρεάζει τη μελλοντική ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων και την οργάνωση παραγωγής.

Η πόλη ως δομημένο σχήμα και ο αστισμός ως τρόπος ζωής πρέπει να θεωρούνται φαινόμενα ξεχωριστά, αφού έχουν διαχωριστεί και στην πραγματικότητα. Έννοιες που ήταν κάποτε συνώνυμες, τώρα έπαψαν να είναι. Οι αρχές αυτού του διαχωρισμού έχουν τις ρίζες τους σε παλαιότερες εποχές, αλλά ο ανταγωνισμός μεταξύ πόλης και υπαίθρου μεταβάλλεται από την εποχή της εκβιομηχάνισης και της διείσδυσης του χρηματικού κεφαλαίου σε όλους τους τομείς και τις περιοχές. Η πόλη, το προάστιο και η αγροτική περιοχή συγχωνεύονται τώρα μέσα στην αστική λειτουργία. Η αστικοποίηση της υπαίθρου δεν είναι βέβαια ολοκληρωτική, αν εξετάσουμε το φαινόμενο σε παγκόσμιο επίπεδο.

Καθώς, όμως, οι παλαιοί ανταγωνισμοί μεταξύ πόλης και υπαίθρου παίζουν πολύ μικρότερο ρόλο, νέοι ανταγωνισμοί αναφύονται στην καρδιά της ίδιας της αστικοποίησης. Σε παγκόσμιο επίπεδο, υπάρχει η διαμάχη ανάμεσα στα μητροπολιτικά κέντρα του κόσμου και στα υποανάπτυκτα έθνη. Σε τοπικό επίπεδο, βλέπουμε την σπουδαιότητα των αγροτικών προβλημάτων μέσα στην πόλη. Η αστική φτώχεια είναι κατά μεγάλο μέρος αγροτική φτώχεια που μεταλλάζει μορφή μέσα στο αστικό σύστημα. Νέοι, επίσης, ανταγωνισμοί αναδύονται μέσα από την κλίμακα αλλαγής και την πυκνότητα οργάνωσης της πόλης.

Ο ανταγωνισμός π.χ. ανάμεσα στην πόλη και τα προάστια εμφανίζεται ως ένα πρωταρχικό θέμα της αμερικανικής πολιτικής. Ένας παλαιότερος τρόπος οικονομικής ανάπτυξης, η ανακατανομή, αναμορφώνεται για να αντιμετωπίσει ένα νέο σύνολο περιστάσεων, αφού οι κοινωνικές σχέσεις, που ελέγχουν την παραγωγή και τη διανομή, είναι θεμελιωδώς αναδομημένες. Καθώς οι νέες σχέσεις βρίσκονται σε πάλη με τις οργανωτικές ανάγκες παραγωγής, ο παλαιός ανταγωνισμός ενισχύεται. Όλοι αυτοί οι ανταγωνισμοί (και πολύ περισσότεροι) είναι εν μέρει ενσωματωμένοι στη διαδικασία της αστικοποίησης.

Στην προβιομηχανική κοινωνία, η διαθεσιμότητα των φυσικών πόρων και η ιδιαιτερότητα του φυσικού περιβάλλοντος διαμόρφωσαν τη βάση της γεωγραφικής διαφοροποίησης. Ο ενεργός χώρος δημιουργήθηκε μέσα από την οικολογική διαφοροποίηση με την διευθέτηση της ροής αγαθών και υπηρεσιών από τις περιοχές της προσφοράς στις περιοχές της ζήτησης, ροή που επέτρεψε τη συσσώρευση πλεονασμάτων σε αστικές περιοχές. Οι τοπικοί τρόποι ζωής μπορούσαν να αναπτυχθούν και η κοινωνική οργάνωση του χώρου σχηματιζόταν μέσα από λεπτές σχέσεις συμβίωσης ανάμεσα στις κοινωνικές δραστηριότητες και την οργανική φύση.

Με την εκβιομηχάνιση η αστικοποίηση της υπαίθρου οδήγησε στην εξάλειψη των τοπικών τρόπων ζωής από τις δυνάμεις της παγκόσμιας αγοράς. Τα προϊόντα και τα αντικείμενα που διατίθενται για κατανάλωση και χρήση γίνονται περισσότερο τυποποιημένα και είναι λιγότερο προσκολλημένα στην τοπική βάση, ενώ οι κάποτε παλλόμενοι τρόποι ζωής των χαρακτηριστικών γεωγραφικών περιοχών (ήθη, έθιμα, δημοτικά τραγούδια) μαζί με τις ιδιαιτερότητες του φυσικού τους περιβάλλοντος μεταμορφώνονται σε κάτι διαφυλαγμένο από το παρελθόν, για να το βλέπουν οι τουρίστες. Σ’ αυτή τη διάσταση, βλέπουμε αυξανόμενη ομοιομορφία.

Σύμφωνα, λοιπόν, με ποιο πρότυπο δημιουργείται ο σύγχρονος αστικός χώρος; Έχουμε ήδη παραδεχτεί ότι η οργάνωση του χώρου εκφράζει και επηρεάζει τις κοινωνικές σχέσεις. Αλλά υπάρχει μια σημασία βαθύτερη απ’ αυτήν. Στην αρχαία πόλη η οργάνωση του χώρου ήταν ένα συμβολικό δημιούργημα μιας υποτιθέμενης κοσμικής τάξης. Είχε έναν ιδεολογικό σκοπό. Και στη σύγχρονη πόλη ο αναπτυξιακός χώρος έχει έναν παρόμοιο ιδεολογικό σκοπό. Εν μέρει, εκφράζει την υπάρχουσα ιδεολογία των ομάδων που κυβερνούν. Εν μέρει, διαμορφώνεται από τη δυναμική φορέων της αγοράς, που εύκολα μπορούν να προξενήσουν αποτελέσματα τα οποία κανείς δεν επιθυμεί. Ο χώρος που δημιουργείται αποτελεί ένα ακέραιο κομμάτι της πολύπλοκης σημειοδιαδικασίας που δίνει κατεύθυνση και σημασία στην καθημερινή ζωή, μέσα στην αστική κουλτούρα.

Τα σημάδια, σύμβολα και σήματα που μας περιβάλλουν μέσα στο αστικό περιβάλλον ασκούν ισχυρές επιρροές. Διαμορφώνουμε τις ευαισθησίες μας, αποκτούμε τη δικιά μας αίσθηση των επιθυμιών και των αναγκών μας και προσδιορίζουμε τις φιλοδοξίες μας σε σχέση με το κτισμένο περιβάλλον που δημιουργείται. Η συχνή αποξένωση από τον αστικό χώρο και η αντιπάθεια προς την εικόνα της πόλης γεννιούνται μέσα από μια βαθύτερη αποξένωση. Ούτε η διαδικασία δημιουργίας χώρου ούτε και το τελικό προϊόν του χώρου που έχει δημιουργηθεί φαίνονται να είναι κάτω από τον ατομικό ή συλλογικό μας έλεγχο, αλλά έχουν διαμορφωθεί από δυνάμεις ξένες προς εμάς. Αυτό που εισπράττουμε συχνά είναι ένας «εχθρικός», όπως τον αποκαλώ, χώρος.

Ο αστισμός, που μπορούμε να τον αντιληφθούμε ως μια ξεχωριστή ενότητα, έχει μια ξεχωριστή δομή και μια δική του δυναμική. Η δυναμική αυτή μετριάζεται μέσα από την αλληλεπίδραση και την αντίφαση με άλλες δομές. Το να πούμε ότι ο αστισμός κυριαρχεί σήμερα στη βιομηχανική κοινωνία είναι σαν να λέμε ότι οι αντιφάσεις ανάμεσα στον αστισμό (ως διαδικασία μετασχηματισμού) και στο εσωτερικό δυναμικό παλαιότερων βιομηχανικών κοινωνιών αποβαίνουν υπέρ του πρώτου. Δεν πιστεύω ότι ένας τέτοιος ισχυρισμός είναι βάσιμος.

Σε ορισμένα σημαντικά και κρίσιμα ζητήματα, η βιομηχανική κοινωνία και οι δομές που την αποτελούν συνεχίζουν να δεσπόζουν του αστισμού. Ο αναπτυξιακός (δημιουργημένος) χώρος διαμορφώνεται μέσα από την εξάπλωση των επενδύσεων σταθερού κεφαλαίου. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός είναι αυτός που «παράγει χώρο» για μας αλλά δημιουργεί και τη συχνή αίσθηση της αποξένωσης όσον αφορά το χώρο.

Είναι αλήθεια ότι το έργο της αστικοποίησης εξασκεί ορισμένες πιέσεις πάνω στο βιομηχανικό καπιταλισμό (π.χ. ένα σύνολο επενδύσεων απαιτεί ένα άλλο σύνολο, που το συμπληρώνει). Αλλά ο μετασχηματισμός ελέγχεται και περιορίζεται από διαδικασίες που κυβερνούν το βιομηχανικό καπιταλισμό και όχι από εκείνες που ελέγχουν την εξέλιξη του αστισμού ως ξεχωριστής δομής.

Παράλληλα, η ανάγκη για δημιουργία και η διατήρηση μιας ενεργής απαίτησης γεννιούνται μέσα από τις διαδικασίες που ελέγχουν την εξέλιξη του βιομηχανικού καπιταλισμού. Η αστικοποίηση δίνει στο βιομηχανικό κεφάλαιο τη δυνατότητα να διαθέσει τα προϊόντα που δημιουργεί. Μ’ αυτή την έννοια, η αστικοποίηση εξακολουθεί να «υποστηρίζεται» από τις ανάγκες του βιομηχανικού καπιταλισμού. Βέβαια, η αστικοποίηση δημιουργεί νέες ευαισθησίες και ανάγκες και, καθώς αυτές ωθούν εν μέρει προς μια αυτόνομη ανάπτυξη, ο αστισμός «πιέζει», ως ένα βαθμό, τον βιομηχανικό καπιταλισμό. Αλλά το μέγεθος της ανταπόκρισης και ο ρυθμός της εξέλιξης ρυθμίζονται από συνθήκες που έχουν μεγαλύτερη σχέση με το βιομηχανικό καπιταλισμό παρά με τον «αστισμό».

Ακόμα η παραγωγή και η κυκλοφορία της υπεραξίας δεν εξαρτώνται από το εσωτερικό δυναμικό του αστισμού, αλλά εξακολουθούν να ρυθμίζονται από τις συνθήκες της βιομηχανικής κοινωνίας. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το πεδίο δράσης της αστικοποίησης είναι σφαιρικό. Η αστικοποίηση της υπαίθρου γενικεύεται. Στην πορεία της αστικοποίησης γίνεται όλο και πιο εμφανής η εσωτερική διαφοροποίηση και η μεταβαλλόμενη κοινωνική (πολιτική) οργάνωση του χώρου.

Πολλά ελπιδοφόρα αλλά και ουτοπιστικά μηνύματα έχουν γραφεί για το «άστυ» και για τον αστικό χώρο γενικότερα στην διάρκεια της ιστορίας. Τι δυνατότητες υλοποίησης όμως έχουμε σήμερα; Η ανθρώπινη φύση μεταλλάσσεται μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι σε κοινωνική, η ατομική συνείδηση σε κοινωνική. Παρά τις κατακτήσεις της κοινωνικής αυτής συνείδησης, παρά την πάλη του ανθρώπου για μια υπέρβαση των εσωτερικών του αντιφάσεων, δεν έχει διαμορφωθεί από αυτόν η ανάλογη χωρο-κοινωνική συνείδηση. Ο άνθρωπος υποτάσσεται όλο και περισσότερο σ’ έναν ανοίκειο, έναν συνολικά εχθρικό χώρο.

Ωστόσο, ο εξανθρωπισμός του χώρου περνά μόνο μέσα από τη (συνειδητή) κοινωνική συλλογική δράση, από τον εξανθρωπισμό του ανθρώπου. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει χώρο. Να χαλιναγωγήσει δημιουργικά τις δυνάμεις που οδηγούν στην αστική διαφοροποίηση. Να αντιμετωπίσει εκείνες τις δυνάμεις που κάνουν την πόλη ξένο περιβάλλον, που ωθούν την αστικοποίηση σε δρόμους και κατευθύνσεις ξένες προς το ατομικό και συλλογικό σκοπό.

Για να αντιμετωπισθούν οι δυνάμεις αυτές, πρέπει απαραίτητα να γίνουν κατανοητές. Το μάθημα αυτό περιλαμβάνει τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος, γίνεται μια θεωρητική προσέγγιση του αστικού χώρου, όπου το αστικό φαινόμενο θεωρείται ως ένα καθολικό κοινωνικό φαινόμενο. Αναλύονται διεξοδικά οι αντιλήψεις που αφορούν την κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη μετα-βιομηχανική κοινωνία. Στο δεύτερο μέρος, ο αστικός χώρος αναλύεται στη βιωματική και τη συμβολική του διάσταση. Το τρίτο μέρος εξετάζει την κοινωνική διάρθρωση και τη μεταλλαγή του σύγχρονου αστικού χώρου.

Οι πόλεις, «τα εργαστήρια του πολιτισμού», είναι ως σήμερα θεμελιωμένες πάνω στην εκμετάλλευση των πολλών από τους λίγους. Ένας αστισμός θεμελιωμένος πάνω στην εκμετάλλευση είναι το κληροδότημα της Ιστορίας. Πρέπει, ωστόσο, να υπάρξει ένας γνήσια ανθρωπιστικός αστισμός. Η κοινωνιολογική σκέψη, ως προς την επεξήγηση των κοινωνικών μηχανισμών μεταλλαγής, βρίσκεται σήμερα σ’ ένα μεταίχμιο. Ένας στόχος για την κοινωνιολογική θεωρία είναι να σχεδιάσει το δρόμο από έναν αστισμό βασισμένο στην εκμετάλλευση σ’ έναν αστισμό κατάλληλο για το ανθρώπινο γένος. Όσο γι’ αυτό που μένει στη συλλογική συνείδηση είναι να φέρει σε πέρας έναν τέτοιο μετασχηματισμό.

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ

Τρόπος απόκτησης

Ο εκπαιδευόμενος που ολοκλήρωσε τη σπουδή του στο μάθημα που επέλεξε, έχει το δικαίωμα:

Α) Απόκτησης Πιστοποιητικού Παρακολούθησης μαθημάτων από την εταιρεία ACTA Τεχνοβλαστός Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κατόπιν εκδήλωσης ενδιαφέροντος με κόστος 99 ευρώ.

(ΣΗΜ. Η αποστολή του Πιστοποιητικού γίνεται με email.)

Β) Απόκτηση Κότινου με: Πιστοποιητικό Παρακολούθησης των ακαδημαϊκών μαθημάτων του HEPTAPOLIS AVATAR e-Learning από την Μ.Κ.Ο. HEPTAPOLIS – ΤΡΙΛΟΓΙΑ. (ΣΗΜ. Η αποστολή του Πιστοποιητικού γίνεται με email.)